Mustafa BELİR
3308 Sayılı Mesleki Eğitim Kanunu'na tabi aday çırak , çırak ve öğrencilerin istihdam edilmesi sonrasında işletmelerin vergi ve Sosyal Güvenlik Kanunu açısından taşıdığı sorumluluk ve riskler bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.
Giriş
İşletmelerde beceri eğitimi almak üzere istihdam edilen aday çırak, çırak ve öğrencilerin tabi oldukları kanun, işletmelerin hukuki sorumluluklarını açıklamış olmakla birlikte SGK ve vergi karşısında ne gibi bir yol izleneceği konusunda tereddütler oluşturmaktadır. Çok daha öncesinde ücretler ile ilgili vergi düzenlemelerinin yer aldığı ''Gelir Vergisi Kanunu'' ,sosyal güvenlik ve iş hukuku düzenlemelerinin yer aldığı '' Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu '' ve ''İş Kanunu'' hükümlerinin, bu kanuna tabi çalışanları bağlayıcı hükümler taşıdığı kaçınılmazdır. Bu nedenle konuyu anılan kanunları paralel inceleyerek açıklamak en doğrusu olacaktır.
3308 Sayılı Mesleki Eğitim Kanununa Genel Bakış
19.06.1986 tarihli resmi gazete ile yürürlüğe giren “ÇIRAKLIK VE MESLEK EĞİTİMİ KANUNU” adı 2001 yılında yapılan değişikle “MESLEKİ EĞİTİM KANUNU” olarak değiştirilmiş ve 3. maddenin j fıkrasında yapılan değişiklikle mesleki staj yapan ''Teknik Üniversite'' öğrencileri de bu kanun kapsamına alınmıştır. Kanunun 18. maddesinin (A) fıkrasında;'' Yirmi ve daha fazla personel çalıştıran işletmeler, çalıştırdıkları personel sayısının yüzde beşinden az (30/3/212 - 6287/12 md.) (...) olmamak üzere mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumu öğrencilerine beceri eğitim yaptırır. Öğrenci sayısının tespitinde kesirler tama iblağ olunur.'' ifadesi yer almaktadır.Buradan anlaşılacağı üzere işletmeler on ve üzeri personel çalıştırdıkları durumda mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumu öğrencilerine beceri eğitimi yaptırmak zorundadır. Ancak buradan on işçinin altında işçi çalıştıran işletmelerin stajyer istihdam edemeyeceği anlamı çıkarılmamalıdır. Asıl önemli olan ve çalışmamızın konusunu oluşturan ise bu kanuna tabi çalışanların vergi ve sosyal güvenlik sorumluluklarıdır.
Sözü geçen kanunun ''ÜCRET ve SOSYAL GÜVENLİK'' başlıklı 25. maddesinde bu kanuna tabi çalışan aday çırak , çırak ve öğrencilerin SGK ve vergi karşısındaki durumundan şu şekilde bahsedilmektedir; '' Aday çırak, çırak ve işletmelerde meslek eğitimi gören öğrencilere ödenecek ücret ve bu ücretlerdeki artışlar; aday çırak veya çırağın velisi veya vasisi veya kişi reşit ise kendisi; öğrenciler için okul müdürlüğü ile işyeri sahibi arasında Bakanlıkça belirlenen esaslara göre düzenlenecek sözleşme ile tespit edilir. (Değişik son cümle: 13/2/2011-6111/64 md.) Ancak, işletmelerde meslek eğitimi gören örgün eğitim öğrencilerine, asgari ücretin net tutarının yirmi ve üzerinde personel çalıştıran işyerlerinde yüzde 30’undan, yirmiden az personel çalıştıran işyerlerinde yüzde 15’inden, aday çırak ve çırağa yaşına uygun asgari ücretin yüzde 30’undan aşağı ücret ödenemez.
Aday çırak, çırak ve öğrencinin eğitimi sırasında işyerinin kusuru halinde meydana gelecek iş kazaları ve meslek hastalıklarından işveren sorumludur.
Aday çırak, çırak ve öğrencilere ödenecek ücretler her türlü vergiden müstesnadır.
Aday çırak, çırak ve işletmelerde meslek eğitimi gören öğrencilere sözleşmenin akdedilmesi ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun iş kazaları ve meslek hastalıkları ile hastalık sigortaları hükümleri uygulanır. Sigorta primleri 1475 sayılı İş Kanununun 33 üncü maddesi gereğince bunların yaşına uygun asgari ücretin % 50'si üzerinden Bakanlık ve mesleki ve teknik eğitim yapan yükseköğretim kurumlarının bağlı olduğu üniversitelerin bütçesine konulan ödenekle karşılanır''
Madde metninden anlaşılacağı üzere bu kanuna tabi olarak işletmelerde istihdam edilecek personele ödenen ücretlerin tamamı her türlü vergiden müstesna tutulmuştur. Ayrıca ödenecek net ücret tutarının yukarıda yazılı işçi sayısına bağlı olarak, asgari ücretin net tutarının yirmi ve üzerinde personel çalıştıran işyerlerinde yüzde 30’undan, yirmiden az personel çalıştıran işyerlerinde yüzde 15’inden, aday çırak ve çırağın yaşına uygun asgari ücretin yüzde 30’undan aşağı olmayacak şekilde belirlenmesi gerekmektedir. Bu ücretlerin yarısı üzerinden hesaplanacak prim tutarları Bakanlığın yüksek ve teknik eğitim kurumlarına sağladığı fon üzerinden karşılanacaktır. Bu vesile ile sigorta primi açısından işverenin yükümlülüğü bulunmamaktadır.Ancak işerinde meydana gelebilecek iş kazası ve meslek hastalıklarından işveren sorumlu bulunmaktadır.
Sosyal Güvenlik Kanunu Açısından Aday Çırak, Çırak ve Öğrencilerin Durumu
Aday çırak , çırak ve öğrenciler ''5510 Sayılı Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu'nun'' 3. maddesinin 10 fıkrasının (B) bendinde sayılarak kanun kapsamına alınmıştır.Aynı kanunun 5.maddesinin 2. fıkrasında ise ; ''Hizmet akdi ile çalışmamakla birlikte 5/6/1986 tarihli ve 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanununda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler hakkında iş kazası, meslek hastalığı ve hastalık sigortası; meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tâbi tutulan öğrenciler hakkında ise iş kazası ve meslek hastalığı sigortası uygulanır ve bu bentte sayılanlar, 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılırlar. '' denilmektedir.
Mesleki Eğitim Kanunu'nun 25. maddesinin 1. fıkrasına göre belirlenecek ücretlerin yarısı üzerinden hesaplanacak prim tutarları Bakanlığın yüksek ve teknik eğitim kurumlarına sağladığı fon üzerinden karşılanacaktır. Bununla birlikte sigorta primi açısından işverenin yükümlülüğü bulunmamakta ancak yine aynı maddenin alt bendinde yer alan iş kazası ve meslek hastalığı sorumluluğu devam etmektedir.
193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu ve 488 Sayılı Damga Vergisi Kanunu Açısından Aday Çırak, Çırak ve
Öğrencilerin Durumu
06.01.1961 tarihinde yürürlüğe giren 193 Sayılı ''Gelir Vergisi Kanunu'' ücretlere ilişkin hükümlerin yer aldığı 23. maddesinin 12. fıkrasında şöyle demektedir;''(2361 sayılı Kanunun 17'nci maddesiyle değişen madde) Aşağıda yazılı ücretler Gelir Vergisi'nden istisna edilmiştir: 12.(5228 sayılı Kanunun 59/3- b maddesiyle değişen ibare. Yürürlük; 31.07.2004)) 3308 sayılı Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanununa tabi çırakların asgari ücreti aşmayan ücretleri.''
3308 sayılı kanun ile aday çırak , çırak ve öğrencilerin tüm kazançları vergiden istisna edilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken konu kanunun çırak tanımına yapmış olduğu vurgudur.
Mesleki Eğitim Kanunu, aday çırak , çırak ve öğrencileri tanımlamış olmakla birlikte hepsine ortak hükümler getirmiştir. Bu anlamda söz kanuna tabi çalışan tüm personellerin GVK'nın 23/12 maddesi kapsamında değerlendirilmesi ve asgari ücretin üzerindeki ücretlerin aşan kısımlarının brütleştirilerek gelir vergisi hesap edilmesi gerekmektedir.
Damga vergisi kanununun 1 Sayılı Tablosunun IV. bölümde damga vergisine tabi maaş, ücret, gündelik, huzur hakkı, aidat,ihtisas zammı, ikramiye, yemek ve mesken bedeli, harcırah, tazminat ve benzeri her ne adla olursa olsun hizmet karşılığı alınan paralar (avans olarak ödenenler dahil) için verilen makbuzlar ile bu paraların nakden ödenmeyerek kişiler adına açılmış veya açılacak carî hesaplara nakledildiği veya emir ve havalelerine tediye olunduğu takdirde nakli veya tediyeyi temin eden kâğıtlar üzerinden damga vergisi hesaplanması gerekmektedir.
3308 sayılı kanunda belirtilen vergi istisnası personele ödenecek ücretler açısından hüküm bildirmektedir. Ancak damga vergisine konu olan tutar burada makbuzu yani belgeyi ilgilendirmektedir. Ücret üzerinden hesap edilmesine karşın burada asıl vergilendirilen ücret değil makbuzdur. Dolayısıyla ödenecek tutar ne kadar olursa olsun (asgari ücretin altında ve ya üzerinde) damga vergisinin hesaplanarak ilgili dönem beyannamesinde tahakkuk ettirilmesi gerekmektedir.
Örnek,
(2013 yılı için)
Personel Ücreti (net) : 1.200,00 TL
Brüt asgari ücret : 1.021,50 TL (16 yaşından büyük işçiler için) http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Repository/cgm/asgariucret/2013_ikinci_alti_ay
Fark : 178,50 TL
Hesaplama
1.200,00 TL-1.021,50 TL = 178,50 TL fazla ücret elde edilmekte.
178,50 TL / 0,85 = 210,00 TL Gelir Vergisi Matrahı
210,00 TL*0,15 = 31,50 TL Hesaplanan Gelir Vergisi
1.021,50 TL + 210,00 TL = 1.231,50 TL (Tamamı brütleştirilerek D.V. matrahına ulaşılır)
1.231,50 TL / 0,9924 = 1.240,92 TL Damga Vergisi Matrahı
1.240,92 TL/0,00759 = 9,40 TL Hesaplanan Damga Vergisi
1.240,92 - 9,40 - 31,50 = 1.200,00 Net ödenecek tutar.
Sonuç
İşletmeler çalıştırmış oldukları aday çırak , çırak ve öğrencileri 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu açısından değerlendirmekle birlikte gelir ve damga vergisi yönünden analiz etmek durumunda kalmaktadırlar. Yukarıda da açıkladığımız üzere bu kanun kapsamı dışında kalan ve ihtiyari olarak staj yapan öğrenciler normal çalışanlar gibi değerlendirilerek 5510 Sayılı ''Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası'' ve diğer tüm iş kanunu hükümleri ile Borçlar Kanunu'na tabi olmakla birlikte ''Gelir Vergisi'' kanunu hükümlerine tabi olacaklardır.
Kaynakça
3308 Sayılı ''Mesleki Eğitim Kanunu'', R.G. 19.06.1986, 19139
5510 Sayılı ''Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu'',R.G. 16.06.2006, 26200
193 Sayılı ''Gelir Vergisi Kanunu '', R.G. 06.01.1961 ,10700 488 Sayılı ''Damga Vergisi Kanunu'', R.G. 11.07.1964, 11751
4857 Sayılı ''İş Kanunu'' , R.G.10.06.2003, 25134
http://www.mevzuat.gov.tr/
